In Nederland zijn er 9900 gedetineerden (CBS, 2019). Dat betekent dat duizenden kinderen in Nederland op dit moment een ouder in detentie hebben. De impact hiervan is groot; de kinderen ervaren vaak emoties zoals verdriet, boosheid, schaamteen gemis. “Onderzoek laat zien dat kinderen het spannend vinden om naar de gevangenis te gaan om hun ouder te bezoeken. Een kindvriendelijke gevangenis helpt bij het stimuleren van betekenisvolle contactmomenten. De ouder kan hierdoor toch een rol blijven spelen in het gezin. Dat is belangrijk, zowel voor ouders in detentie als voor hun kinderen”, stelt Simon Venema, die promotieonderzoek doet naar dit onderwerp.
Recht op een gezinsleven
In het Internationaal Verdrag Inzake de Rechten van het Kind (IVRK) staat dat ieder kind,ongeacht een ouder in detentie, recht heeft op een gezinsleven en contact met de vader ofmoeder. Op basis van dit verdrag kun je stellen dat gevangenissen de taak hebben om hieraandacht aan te besteden. Hoe ze dit het beste kunnen doen, onderzoekt een team vanHanzehogeschool Groningen onder leiding van Petrick Glasbergen.
Petrick: “In onze optiek bestaan er drie niveaus om aan de slag te gaan met de thema’s‘kindvriendelijke gevangenissen’ en ‘ouderschap in detentie’. Het eerste niveau is eenkindvriendelijke gevangenis, waarbij informatie over de gezinssituatie van gedetineerdengeregistreerd wordt, speelgoed in de wachtkamer ligt, de bezoekersruimtes kindvriendelijkingericht zijn en waar regelmatig ouder-kind-activiteiten worden georganiseerd. Het tweedeniveau is een actieve benadering, waarin het gevangenispersoneel ondersteuning biedt bijhet onderhouden van gezinsrelaties. In het derde niveau is er sprake van een diepgaandebenadering om de ouderschapsrol te stimuleren, bijvoorbeeld met een speciale vleugel voorouders in detentie. Dit is een integraal programma, met een op maat gemaakte aanpak voorieder gezin.”
In het Nederlandse gevangeniswezen bestaat geen programmatische aanpak om het welzijn van kinderen met een ouder in detentie te bevorderen. Wel bestaat er een gezinsaanpak in Parc Prison in Wales, vergelijkbaar met het programma Gezinsbenadering, waarop hetNederlandse project is geïnspireerd. Projectleider Petrick: “In 2012 zijn we in aanraking gekomen met deze aanpak in Wales. Via uitwisselingsprojecten van studenten is het idee naar Nederland overgewaaid. Uiteindelijk is het gepitcht bij verschillende directies van penitentiaire instellingen (PI’s). De directies van de gevangenissen in Veenhuizen enLeeuwarden waren enthousiast. Nu zijn zij de proeftuinen van Nederland.”
In 2017 zijn de PI Leeuwarden en Veenhuizen gestart met een pilot Gezinsbenadering. Dit programma gaat een stapje verder dan alleen het kindvriendelijk maken van een PI. “Beide hebben inmiddels een vadervleugel gerealiseerd, waar de vaders gezamenlijk op éénafdeling zitten”, aldus Petrick.
In de Gezinsbenadering worden gezinnen gefaciliteerd om tijdens detentie betekenisvol contact te kunnen onderhouden, zodat de negatieve impact van de detentie op gezinsrelaties verkleind wordt. Zo kunnen gezinnen gebruikmaken van Skype, is bezoek mogelijk in een kindvriendelijk ingerichte gezinskamer, en kunnen ze deelnemen aan ouder-kind-activiteiten zoals knutselen of sporten.
“Op de speciale vadervleugel in Veenhuizen en Leeuwarden wordt een cultuur van positief vaderschap in detentie gestimuleerd. Vaders doen veel gezamenlijk en er hangt een rustigere sfeer op deze afdeling in vergelijking met reguliere afdelingen. Verder krijgen vaders in detentie trainingen en kindgerichte workshops aangeboden en wordt voor ieder gezin een op maat gemaakt gezinsplan samengesteld. Deelnemende gezinnen zijn zorgvuldig geselecteerd; het belang van het kind is hierbij de leidende factor”, vertelt Petrick.
Kantoor in de PI
Het kantoor van de Hanze is te vinden vlakbij de vadervleugel van PI Esserheem inVeenhuizen, waar onderzoekers, docenten en studenten gemakkelijk kunnen schakelen met de doelgroep en het personeel. Het samenwerkingsverband tussen de PI’s en deHanzehogeschool draagt bij aan de ontwikkeling en monitoring van het project door middelvan actieonderzoek en promotieonderzoek van Simon.
Het oorspronkelijke plan was om een evaluatie van de Gezinsbenadering uit te voeren.Simon: “Gaandeweg kwamen we erachter dat er nog veel stappen te zetten waren en het programma nog niet ‘af’ was. We vroegen ons af of een evaluatie wel op z’n plaats was als iets zo volop in ontwikkeling is. Nu ligt het accent meer op actieonderzoek. Hierbij doe je onderzoek samen met mensen uit de praktijk om relevante vragen boven water te halen.Samen verzinnen we oplossingen, die we toepassen in de praktijk.”
Het onderzoek is gericht op het Integrated Business Planning-concept dat uitgaat van engaged learning. Opvallend is de grote mate van betrokkenheid van de studenten. Simon:“We willen toewerken naar een programma dat breed wordt gedragen in de inrichting.Verder is het belangrijk dat het juridisch goed in elkaar steekt, dat het wordt gestoeld op hetIVRK en dat het wetenschappelijk goed is onderbouwd. Dit doen we samen met het werkveld. Maar zonder enthousiaste studenten kunnen we dit niet waarmaken.”
Petrick vult aan: “De studenten merken dat het werkveld op onze producten zit te wachten.Het project is gericht op het maken van impact. We willen niet dat een scriptie op een plank eindigt, we willen er echt iets mee doen. Ik krijg nog steeds belangstellende vragen van studenten die allang zijn afgestudeerd.”
Studenten van de Hanzehogeschool gaan met praktijkvragen aan de slag en maken producten die kunnen bijdragen aan het optimaliseren van kindvriendelijke gevangenissen.Een voorbeeld van zo’n product is ‘het gezinsplan’. Dit is een dynamisch begeleidingsplan oor het hele gezin, waarbij wordt gekeken naar het herstel van het gezin. Studenten leveren hier een actieve bijdrage aan door bijvoorbeeld te kijken bij andere organisaties die zich richten op gezinnen. Een ander voorbeeld is de website www.papaindegevangenis.nl, die in samenwerking met kinderen is gemaakt. Hier kunnen kinderen van gedetineerde vadersallerlei informatie vinden over wat papa nou precies doet in de gevangenis, filmpjes bekijken en in contact komen met organisaties zoals de Kindertelefoon en Expertisecentrum K I N D.
Onontgonnen gebied
Petrick en Simon zijn al een aantal jaren bezig met het praktijkgerichte onderzoek. Simon:“De thema’s ‘ouderschap’ en ‘kindvriendelijkheid’ waren grotendeels onontgonnen gebied voor het gevangeniswezen. Het is een proces van lange adem, maar de PI’s in het noorden hebben al grote stappen gezet richting het kindvriendelijk maken van hun locaties. We willen dit vastleggen in een methodeboek waarin we een inrichting stapsgewijs kunnen begeleiden naar de verschillende niveaus. Dit zou ook interessant kunnen zijn voor andere locaties. Op basis van het IVRK zou eigenlijk elke gevangenis aan de slag moeten gaan met kindvriendelijkheid. Het helpt ook dat andere organisaties op dit terrein actief zijn, zoalsExodus, Humanitas, Gevangenenzorg Nederland en Expertisecentrum K I N D. Daar zoeken we steeds vaker samenwerking mee.”
Petrick Glasbergen en Simon Venema zijn voorlopers op het gebied van onderzoek naar kindvriendelijke gevangenissen in Nederland. Door het innovatieve karakter is het moeilijk om de daadwerkelijke impact te kunnen inschatten. Simon: “We hopen met het project eensteentje bij te kunnen dragen aan het welzijn van de kinderen met een ouder in detentie.Daarnaast zou het detentieschade kunnen verminderen. Er zijn patronen van transgenerationele overdracht van criminaliteit: een vergrote kans dat de kinderen van eenouder in detentie zelf ook in detentie belanden. We hopen dat dit patroon wordt doorbroken.”
Het ideale toekomstbeeld van Petrick en Simon bestaat uit een werkwijze waarbij in het gehele strafproces de belangen van kinderen worden meegewogen. “Het strafproces is vooral gericht op volwassenen als individuele daders. Er wordt onvoldoende gekeken naar de gezinssituaties. In het gehele strafproces gebeuren dingen die zeer ingrijpend zijn voorkinderen: de arrestatie, plaatsing in het huis van bewaring, rechtszitting, noem maar op. Het is belangrijk om het strafproces als geheel te bekijken en op ieder punt mee te wegen wat de wensen en belangen van kinderen zijn.”
