In Nederland hebben zo’n 25.000 kinderen een ouder in de gevangenis. In de Penitentiaire Inrichting (PI) Veenhuizen, locatie Esserheem is een speciale afdeling voor vaders in detentie: de Vadervleugel. De Innovatiewerkplaats ‘Gezinsbenadering in Penitentiaire Inrichtingen’ van de Hanzehogeschool doet er sinds 2018 onderzoek. Een kijkje achter de tralies.
Als de telefoons in een kluisje liggen, de legitimatiebewijzen zijn gecheckt en de detectiepoortjes groen licht geven, gaat de deur van het slot in het voormalige opvoedingsgesticht in de Kolonie van Weldadigheid in Veenhuizen, dat in 2021 door Unesco werd uitgeroepen tot Wereld Erfgoed. Majestueuze eikenbomen zetten de binnenplaats van de Penitentiaire Inrichting in herfstkleuren. Gedetineerden sporten en roken er een sigaretje.
In 2017 trok Kinderombudsman Margrite Kalverboer aan de bel: geen enkele gevangenis in Nederland is kindvriendelijk ingericht, terwijl er naar schatting 25.000 kinderen in Nederland zijn met een ouder in detentie. Depressieve gevoelens, stress, boosheid, verdriet en een grotere kans op antisociaal gedrag, zijn de gevolgen waar kinderen met een ouder in detentie vaker last van hebben dan leeftijdsgenoten. Ook hebben ze een sterk verhoogde kans om later zelf in detentie te raken (bron: Venema et al., 2022). Daarbij is het recidivecijfer onder ex-gedetineerden hoog: 47 procent gaat na twee jaar opnieuw de fout in. De Innovatiewerkplaats (IWP) Gezinsbenadering in Penitentiaire Inrichtingen onderzoekt sinds 2018 of een sterkere band tussen vader en kind detentieschade bij kinderen positief kan beïnvloeden.
In de gezinskamer overleggen gezinsfunctionaris Hennie en stagiaire Kyra (Sociaal Juridische Dienstverlening) met de pappa-commissie. Klachten over het invullen van formulieren en vragen over al dan niet meeluisteren als de vaders met hun kinderen beeldbellen, gaan over tafel. Hennie is sinds de start in 2017 gezinsfunctionaris op de Vadervleugel. Het kindvriendelijk maken van een gevangenis hoeft volgens Hennie niet heel complex te zijn. Relatief kleine dingen kunnen al een enorm verschil maken 'Kinderen vinden het spannend om hun vader in de gevangenis op te zoeken, vooral de eerste keer. Maar als dat op een ontspannen manier kan, in een kindvriendelijke omgeving zonder tralies, zie je ze heel snel opbloeien. Vaders verzwijgen nogal eens dat ze in detentie zitten. Als je vier maanden gevangen zit, kun je je kind nog wijsmaken dat je aan het werk bent in het buitenland, maar bij lange detentie wordt dat lastig. Op de Vadervleugel kunnen de vaders hun gezin steunen en zijn ze betrokken bij de dagelijkse gang van zaken. Ze werken hier iedere dag aan de binding met hun gezin.'
Naast de Vadervleugel huist het kantoor van de Innovatiewerkplaats waar projectleider en docent-onderzoeker Petrick Glasbergen en promovendus Simon Venema samen met studenten van uiteenlopende opleidingen, professionals binnen de PI en vaders in detentie sinds 2018 zoeken naar manieren om gevangenissen kindvriendelijker te maken. Zo'n 140 studenten, grotendeels van de Hanzehogeschool, hebben de afgelopen jaren een bijdrage geleverd aan het verder ontwikkelen van de gezinsbenadering. Ze doen praktijkgericht onderzoek en werken samen met gevangenispersoneel en de doelgroep om het contact tussen vader en kind te verbeteren. Ze bieden er onder andere ouderschapscursussen en workshops aan en ze ontwikkelen een website (www.gezinsbenadering.nl) waar alle artikelen, modellen en producten over de gezinsbenadering op geplaatst worden. Ook organiseren ze activiteiten voor de partners van gedetineerden, zodat die ook met elkaar in contact kunnen komen. Trainingen als 'Vaders in de vaderrol' en 'Terugkeer in het gezin' geven vaders inzicht in wat detentie doet met de rest van het gezin en hoe ze hier beter mee om kunnen gaan. In locatie Norgerhaven zal ook een Vadervleugel geopend worden. Ook daar is de IWP nauw bij betrokken.'
Afdelingshoofd Frans werkt al 27 jaar in de PI en is geboren en getogen in Veenhuizen. Hij bewaakt de kaders en de veiligheid op de Vadervleugel. Zijn vader werkte al in PI Veenhuizen en hij noemt zichzelf 'een kind van de Koloniën'. Niet zonder trots noemt hij Esserheem de allermooiste PI van het land en de Vadervleugel de mooiste afdeling. 'Esserheem is geen betonbak, maar één van de weinige PI's waar je de seizoenen meemaakt. Dat komt het detentieklimaat ten goede.' Frans ziet gedetineerden op de Vadervleugel veranderen. 'De vaders doen veel gezamenlijk en er hangt een rustigere sfeer dan op reguliere afdelingen. Er is weinig haantjesgedrag, de gedetineerden voelen zich veilig om hun kwetsbare kanten te laten zien. Mannen die in andere gevangenissen op de vuist gingen, lopen hier in het gareel. Ze vechten niet meer tegen het systeem en voelen zich meer mens.' Frans noemt de samenwerking met studenten heel prettig. 'Ze komen met een frisse blik en nieuwe ideeën en ze ontwikkelen projecten door.'
Petra de Raad en Fardau van der Mark zijn allebei gefascineerd door criminaliteit. Petra studeert Clinical Forensic Psychology and Victimology aan de Rijksuniversiteit Groningen en Fardau is vierdejaars Toegepaste Psychologie op de Hanze. Samen doen ze hun stage en scriptie bij de IWP. Ze draaien mee in onderzoeken waarbij moeders, kinderen en gevangenispersoneel van de Vadervleugel worden geïnterviewd. 'Onze focus ligt nu op het bouwen van de landelijke website, legt Fardau uit. 'Producten toevoegen zoals posters, werkboekjes, workshops, trainingen. Allemaal gericht op de re-integratie en verbinding met het gezin, het kindvriendelijker maken van gevangenissen en het ondersteunen van de vader-kind relatie. We maken producten af waar studenten voor ons aan zijn begonnen zijn.'
De sisters in crime gaan ook allebei hun scriptie in de IWP schrijven. Petra: 'We willen aantonen dat de Vadervleugel bijdraagt om het recidivecijfer naar beneden te krijgen, dat is binnen deze benadering nog niet in kaart gebracht. Er is heel veel data die we kunnen verwerken voor ons onderzoek', legt Petra uit. 'Zo mooi dat scripties hier niet onder in een la liggen te verstoffen, maar dat er echt iets mee wordt gedaan', vult Fardau aan.
Rob zit sinds 2019 op de Vadervleugel. Daarvoor zat hij drieënhalf jaar vast in Noorwegen. In maart 2023 komt hij vrij. Rob heeft zes kinderen, waarvan er twee minderjarig zijn. Hij heeft veel contact met zijn kinderen. 'Re-integreren is anders als je je kinderen regelmatig ziet. Je hebt echt wat te winnen én te verliezen als je het hier verpest. Ik beeldbel veel met mijn twee jongste kinderen en ga bij de oudsten op bezoek als ik verlof heb. Door het contact met mijn kinderen besef ik pas wat ik ze heb aangedaan.'
Op de luchtplaats harken gedetineerden het herfstblad bijeen. Een vriendelijk gedag, de telefoons uit de kluisjes en de PI sluit met een klik. Het bezoek aan de Esserheem leert dat gezinsrelaties veel schade kunnen oplopen door detentie. Gevangenissen kunnen een belangrijke rol spelen om die schade te beperken door een gezin met een ouder in detentie te ondersteunen. De Vadervleugel van Esserheem is hier een goed voorbeeld van.
EuroPris Prison Achievement Award
Op 20 juni 2022 werd uit 24 inzendingen uit heel Europa de Innovatiewerkplaats Gezinsbenadering in Penitentiaire Inrichtingen tot winnaar uitgeroepen van de EuroPris Prison Achievement Award.
