Het zoveel mogelijk beperken van de schadelijke gevolgen voor kinderen van wie de vader in detentie zit. Dat is het hoofddoel van gezinsbenadering. Het begon vijf jaar geleden als project in de penitentiaire inrichtingen Leeuwarden en Veenhuizen, maar is inmiddels vast onderdeel van het DJI-aanbod. Dankzij een intensieve samenwerking tussen PI Veenhuizen en de Hanzehogeschool Groningen zijn er forse stappen gezet om de gezinsbenadering naar een hoger niveau te tillen. De bijzondere en succesvolle samenwerking leverde vorig jaar zelfs een internationale prijs op.
De EuroPris Prison Achievement Award, een prijs voor succesvolle ontwikkelingen en initiatieven binnen het Europese gevangeniswezen, werd in 2022 voor het eerst uitgereikt tijdens een bijeenkomst van de internationale gevangenisorganisatie EuroPris in het Spaanse Sevilla. Van 24 inzendingen uit heel Europa werd de innovatiewerkplaats Gezinsbenadering binnen de muren van Esserheem (één van de locaties van PI Veenhuizen) tot winnaar uitgeroepen.
‘In deze innovatiewerkplaats werken studenten samen met gevangenispersoneel, gedetineerde vaders en docenten aan projecten, praktijkproducten en onderzoeken op het gebied van de gezinsbenadering. Er zijn inmiddels zo’n 180 studenten betrokken geweest bij dit onderwerp’, zegt Petrick Glasbergen, namens de Hanzehogeschool projectleider van de innovatiewerkplaats Gezinsbenadering. ‘De bijzondere samenwerking die wij hebben, onderstreept dat de gevangenissen openstaan voor innovatie. Dat is heel belangrijk.’
Wat heeft de gezinsbenadering tot nu toe opgeleverd binnen PI Veenhuizen? Afdelingshoofd Frans Frölich van de vadervleugel in Esserheem: ‘Een heel belangrijke stap is dat het niet meer vreemd is dat er aandacht wordt besteed aan een vader met kinderen die in detentie zit. Dat was voorheen wel het geval. Voor moeders in de gevangenis is het heel gebruikelijk dat er het nodige wordt geregeld om hun moederrol toch in te kunnen vullen, voor vaders was dit niet het geval. Totdat we met de gezinsbenadering zijn gestart.’
In PI Veenhuizen kunnen alle gedetineerden aanspraak maken op de gezinsbenadering. Een vader die op een reguliere afdeling zit kan bijvoorbeeld een verzoek doen voor beeldbellen om zijn kinderen thuis voor te lezen of digitaal aanwezig te zijn bij een 10-minutengesprek op school. Hij kan ook deelnemen aan een ouder-kinddag of een cursus op het gebied van ouderschap volgen.
In Esserheem (en later dit jaar ook in Norgerhaven) in Veenhuizen is een speciale gezinskamer waar kinderen in een ontspannen setting hun vader kunnen bezoeken, spelletjes doen, knuffelen, samen een (teken)film kijken of huiswerk maken. Zowel in PI Leeuwarden als Esserheem en straks Norgerhaven is een vadervleugel waar gemotiveerde gedetineerde vaders samen op één afdeling verblijven. Gedetineerden op de vadervleugel volgen naast het reguliere dagprogramma van de gevangenis een intensief programma om de band met hun gezin zo goed mogelijk te kunnen houden.
Het verstevigen van de band tussen vader en kind(eren) kan ook confronterend en ongemakkelijk zijn. Afdelingshoofd Frans Frölich: ‘Gedetineerde vaders vertellen me dat ze het best lastig vinden. Juist doordat er meer contact is met de kinderen beseffen ze wat ze allemaal missen doordat ze in detentie zitten. Vaders denken vaak; ik zit een tijdje vast en neem straks mijn rol in het gezin weer in. Zo eenvoudig gaat het niet. Het gezinsmechanisme verandert als vader er niet is. Vader kan niet zomaar weer invoegen. Ook dit soort zaken bespreken we met de gedetineerde vaders. Wat je vaak ziet is dat er veel meer respect ontstaat voor de moeders thuis. Dat is van grote waarde.’
Doordat de gedetineerden op de vadervleugel gemotiveerd zijn om weer iets van hun (gezins)leven te maken, is de sfeer op deze afdeling anders dan op een gemiddelde gevangenisvleugel. ‘Positiever en gemoedelijker’, zo merkt Frölich. ‘Op de vadervleugel zijn veel minder incidenten dan op een reguliere afdeling. Gedetineerden corrigeren elkaar wanneer dat nodig is en er is veel minder sprake van een machocultuur of haantjesgedrag. Gedetineerde vaders zijn gemotiveerd om het beste te maken van hun detentie. De meeste aanvragen voor het volgen van onderwijs binnen heel PI Veenhuizen komen bijvoorbeeld van de vadervleugel.’
Iemand die de ontwikkelingen rondom de vadervleugel op de voet volgt is Simon Venema. Hij is verbonden aan de Hanzehogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen. Venema is bezig met een promotieonderzoek naar vaderschap en detentie, met daarin speciale aandacht voor de rol van familierelaties in het beperken van detentieschade onder kinderen met een ouder in detentie, het doorbreken van intergenerationele doorgave van crimineel gedrag en het beperken van recidive na detentie.
Wetenschappelijk onderzoek
‘Studenten van de Hanzehogeschool en de Rijksuniversiteit Groningen hebben 139 vragenlijsten afgenomen en hebben 39 diepte-interviews gehouden met gedetineerde vaders in PI Veenhuizen, PI Leeuwarden en PI Lelystad om ze te bevragen over allerlei aspecten die samenhangen met ouderschap in detentie’, vertelt Petrick Glasbergen. ‘Dit levert ontzettend veel bruikbare informatie op.’ Zo zijn vaders gevraagd naar hun gezinssituatie voor detentie, de leeftijden van henzelf en de kinderen, of hun kinderen wel of niet op de hoogte zijn van het feit dat vader in de gevangenis zit en op welke wijze en hoe vaak de gedetineerden contact hebben met hun kinderen.’
Glasbergen over het nut van onderzoek: ‘Promovendus Simon Venema heeft al diverse publicaties uitgebracht over de gezinsbenadering. Onder andere is duidelijk geworden dat vaders binnen de gezinsbenadering meer positieve betrokkenheid bij hun kinderen ervaren, positiever reflecteren op hun vaderrol en een realistischer beeld hebben van de terugkeer in het gezin. Hopelijk kunnen we de komende jaren nog veel meer onderzoek doen.’
Dat de gezinsbenadering inmiddels de kinderschoenen is ontgroeid, blijkt wel uit het feit dat ook in andere penitentiaire inrichtingen steeds meer aandacht is voor dit onderwerp. Frölich: ‘Er zijn al heel wat collega’s van andere inrichtingen bij ons op bezoek geweest om te kijken hoe wij de gezinsbenadering vormgeven. In enkele andere PI’s hebben ze al elementen overgenomen, zoals bijvoorbeeld een gezinskamer. Over enkele maanden krijgt Norgerhaven (PI Veenhuizen) als derde PI in ons land een eigen vadervleugel. De olievlek, begonnen in de noordelijke PI’s, wordt steeds groter. En dat is goed voor de kinderen met een ouder in detentie, want daar draait het immers allemaal om.’
Een van de meest in het oog springende producten die dankzij de samenwerking met studenten van de Hanzehogeschool is ontwikkeld is de website Gezinsbenadering. Deze is begin dit jaar online gegaan.
De website biedt een overzicht van het uiteenlopende, al bestaande praktische aanbod op het gebied van gezinsbenadering. Bijvoorbeeld het kindvriendelijker maken van de entree van een PI, ouder-kindactiviteiten, vaderschapstips voor (beeld)bellen of de shortlist met daarin 27 eerste stappen die een PI kan zetten richting een kindvriendelijke(re) inrichting. Ook de resultaten van (wetenschappelijk) onderzoek staan in de online kennisbank. De website is te vinden via www.gezinsbenadering.nl
Daar waar een verblijf in de gevangenis voor ex-gedetineerden vaak een hinderlijk hiaat is op hun cv, is het voor studenten juist een pré wanneer ze een tijdje in de gevangenis hebben “gezeten”. ‘Het is een heel bijzondere omgeving’, weet Petrick Glasbergen van de Hanzehogeschool uit ervaring. ‘Studenten van verschillende studierichtingen vinden het erg interessant om in de gevangenis stage te lopen of (onderzoeks)opdrachten te doen. Als ze gaan werken bij de reclassering, het OM, de rechtbank, een zorg- en veiligheidshuis of slachtofferhulp, dan is het een voordeel wanneer ze al de nodige kennis van en ervaring met het gevangeniswezen hebben. Veel studenten gaan na hun studie zelf ook aan de slag bij DJI.’
Frans Frölich, afdelingshoofd van de vadervleugel in Esserheem, ziet eveneens de voordelen van de aanwezigheid van de studenten. Voor hun studieopdrachten voeren de jongelui regelmatig gesprekken met gedetineerden en gevangenismedewerkers. ‘Studenten zorgen voor openheid en zelfreflectie en hebben ook invloed op onze manier van werken. Ze zijn nieuwsgierig en stellen vragen waarom we bepaalde dingen doen. Dat zorgt ervoor dat wij als personeel goed nadenken en soms andere inzichten krijgen en dingen anders gaan doen.’
